ULASIMAN-BATO

Ini an usa nga  herbal nga tanom nga kilala liwat sa tawag nga ulasiman-bato, ulasiman-ilahas, singaw-singaw, sida-sida, tagulinaw  at tangon-tangon sa iba-iba nga parte san Pilipinas. Kilala in liwat sa English o sayantipiko nga ngaran nga Peperomia Pellucida,  maing-gat nga dahon, nga baga la an sighot o banwa kit-on.

Usa in nga klase nga tanom na natubo sa mga hulos o mahudlom nga mga lugar, baga an kasing-kasing an porma sin dahon sin ngan maduga an mga sanga, ngan gudti nga ligdong sin an bukad. Puwede kaonon an dahon ngan sanga sini, nga ginagamit san kadam-an san paghimo san salad nga puwede liwat kaonon san hilaw.

Bulong sa:

- Rayuma, gout, hubag, samad, napaso nga panit, nagmamanas nga panit, punggod, sakit san ulo, sakit sa tiyan, problema sa bato, panhubag san mata, sakit sa but-ol, oro-oro, problema sa pantog, alta presyon ngan hiranat.

An Proseso:

Utanon:

- Hugasan san maupay antis lutoon ngan pwede liwat kaonon an dahon ngan sanga nga hilaw.

Inumon:

- Hugasan an dahon ngan sanga.

- Doblehon an kadamoon san tubig kesa kadamoon san ulasiman.

- Pakaladkaran

- Tapos pagkaladkad papiniton ngan saraan antis ibutang sa pitsel.

- Inumon san duha ka beses sa usa ka adlaw. Usa ka baso sa aga ngan usa ka baso sa gab-i.

Pamahid sa Panit:

- Hugasan ngan dikdikon an dahon ngan sanga ngan ipahid an pinakaduga sini sa apektadong nga parte san panit.

Para sa sakit san ulo.

- Hugasan an dahon, idangdang sa kalayo o baga ngan ilatag sa agtang.

TUBA TUBA

An tuba-tuba an usa nga tanom nga nakakabulong. An sayantipiko sin nga ngaran mao an Jotropha curcas, nga kilala sa Pilipinas nga nakakabulong san bun-og ngan sa mga nahilisa nga bukong-bukong.  Kolor pula sin an duga nga makukuha sa ugat ngan kolor asul an sa iya panit.  Ang usa nga dako nga gamit sini nga tanom an makukuha sa iya bunga nga puwede himoon nga alternatibo sa pagkalayo (biofuel).

Ini nga tanom an nadako tikang sa 1abot sa 8 ka metro o sobra pa, halagpad sin an dahon nga may lima nga kanto an porma, nga may kahalaparon nga maabot sa 5 ngadto 8 ka pulgada.

Bulong sa:

     - Bun-og

     - Nalisa nga bukong-bukong

Nano an Proseso:

1. Hugasan san maupay an dahon.

2. Pahiran san malimpyo nga dugnit para magmara dayon.

3. Magpabaga o magharing sa sadang nga kapaso.

4. Pahiran san gutiay nga lana san lubi an dahon (an iba nagamit efficascent oil) ngan idangdang sa baga.

5. Pakadangdang, ibutang an dinangdang nga dahon sa parte nga apektado.

6. Tahuban san panyo o malimpyo nga bendahe para kumapot an dahon san maiha sa panit nga apektado.

7. Balyo-an an dahon kun mamara na o uga na.

TAWA-TAWA

An Tawa-Tawa an usa nga klase san tanom nga nakakabulong nga kilala liwat sa ngaran nga gatas-gatas, o sa Samar pa danay liwat tawagon nga Sinaw-Sinaw. Euphorbia Hirta, an sayantipiko sin nga ngaran. Ini natubo sa kabanwahan, sa libong san aton mga balay, kadanawan ngan danay mahibilngan liwat sa mga kadalanan naton. Ini nga tanom an mayda mabarahibo nga dahon nga kadam-an san mga kadaan nga kalagsan nga Pilipino an ginkikilala in nga tanom nga usa nga epektibo nga bulong sa sakit nga dengue.

Pero naghatag kasalagdonan ngan impormasyon an DOH san mga nangagamit sin nga tanom san rason nga nagpapadamo kun in lugod sin platelets san dugo pero diri pangontra sa virus san dengue. Pero mayda iba nga seryoso nga karuyag madman kun makakabulig ba gud ini sa pagkontra san Dengue, nga an mga estudyante san UST – Faculty of Pharmacy an padayon nga nag-aaram hiunong sini nga tanom.

Gingagamit nga bulong kontra sa Dengue.

PROSESO SAN PAGGAMIT:

1. Hugasan an dahon san maupay.

2. Ibutang an mga dahon sa kaldero ngan butangan tubig nga doble san kadamoon san dahon.

3. Tapos pagpakaladkad, haonon ngan saraan, papiniton.

4. Painumon sa may sakit kada upat ka oras san duha ka base sa sulod san usa sa adlaw.

TANGLAD

Scientific name: Andropogon citratus DC.; Andropogon schoenanthus Blanco.; Andropogon flexuosus

Common name: Tanglad (Tagalog); Lemon Grass (English); Tanglad (Waray)

An tanglad an usa nga mahamot nga banwa nga kasagaran nga ginagamit nga pantanggal san langsa san mga pagkaon. Kilala in liwat nga panakot san paghimo san tsaa. An mga dahon sin an halagba ngan gin papalibutan san gudti nga tusok-tusok. Orihinal in nga nagtikang sa nasod san Sri Lanka, India ngan puro san Java, pero ordinary na in nga nahihikit-an na in biskin diin nga lugar dinhi sa Pilipinas.

NANO AN MGA SUSTANSYA NGAN KEMIKAL NGA PUWEDE MAKUHA SA TANGLAD?

May kapasidad in nga tanom paghatag san klase san lana nga pareho san lemon-grass oil, verbena oil, ngan Indian Molissa oil. Mayda in liwat methyl heptenone ngan terpenes. An dahon ngan ugat sin ay makukuhaan liwat san alkaloids, saponin, a-sitosterol, terpenes, alcohol, ketone, flavonoids, chlorogenic acid, caffeic acid, p-coumaric acid ngan asukar.

NANO NGA PARTE SIN NGA TANOM AN PUWEDE GAMITON NGA BULONG, NANO AN PROSESO?

Dahon. An dahon san tanglad an kasagaran nga ginagamit nga tanom-panbulong pinaagi san paglaga ngan pag-inom san ginlagaan sini.

Ugat. Sugad man pag-inom ginlagaan nga ugat san tanglad an puwede liwat makabulong san mga sakit.

NANO AN MGA SAKIT NGA PUWEDE MABULONG SAN TANGLAD?

1. Pag-uro-uro. Mag-inom san ginlagaan nga dahon san tanglad ngan haluan san dinikdik nga luya ngan 1 ka kutsara nga asukar. Makakabulig in san pagpapamara san mahulos nga pag-uro-uro.

2. Pagsakit san Tango. Inomon an ginlagaan san ugat san tanglad kun nagsisinakit an tango

3. Diri makaihi. Mag-inom san ginlagaan san ugat san tanglad para mabuligan an pag-ihi.

4. Pagsakit san surok-surok. Himoon nga tsaa ngan imnon an ginlagaan san dahon tikang sa tinadtad nga tanglad.

5. Pagsakit san Taludtod. Ighalo an lana san lubi sa lana nga makukuha sa tanglad, pinaagi san pagdikdik san dahon sini ngan ipahid sa masakit nga taludto.

6. Rayuma.  Pahiran san lana nga nakuha sa tanglad san pagdikdik san dahon sini.

7. Altapresyon. Painumon san tsaa nga tikang sa dahon san tanglad.

8. Pagsakit san ulo. Idangdang sa kalayo o dikdikon an dahon san tanglad nga itampos sa agtang. 

SAMBONG

Sambong (Blumea camphor, Ngai camphor sa English, Alibum, Alimon, Ayoban, Bukodkud, Dalapot, Gabuen, Gintin-gintin, Kambibon, Lalakdan san Visayas and Sob-sob, Subusub, Subsob sa Ilocos.)

Kilala sa sayantipiko nga ngaran nga Blumea balsamifera,  usa sa 10 nga tanom-panbulong nga ginkikilala san Kagawaran ng Kalusugan (DOH – Department of Health) san Pilipinas. Ini an usa nga anti-ulithiasis,  nakakabulig nga usa nga diuretiko, nga iggawas an sobra nga tubig ngan sosa (asin) sa lawas ngan nakakabulig liwat nga mabulong an may sakit sa bato. Gingagamit in liwat para mabulong an may sip-on ngan an pagpahamubo san hataas nga presyon san dugo. Kilala in liwat nga mayda kapasidad san Anti-diarrheic, Anti-gastralgic, Anti-diarrhea at Anti-spasm. Usa in liwat nga ginagamit sa pamparigos san bag-o nga nanganak, sa paglimpyo san samad.

Bulong an Dahon sa:

- Pagtunaw san bato sa pantog, pagmamanas, hataas nga presyon san dugo, rayuma, sip-on, hikab, bronchitis, UTI, sakit san tiyan, vermifuge, problema san pagginhawa, samad, nahubag nga ngalagngagan, uging san tiyan, hubag, Anti-diarrheic, Anti-gastralgic.

Tuyong dahon ginagamit nga sigarilyo:

-Sinusitis.

An Ugat sa:

- Hiranat

PROSESO:

Kun Inumon:

1. Hugasan san maupay an dahon ngan tiroson san gudti.

2. Ighalo an 2 ka baso san tubig sa 1 ka baso nga tiniros nga dahon.

3. Pakaladkaran sa sulod san 15 minutos sa kaserola nga waray takop.

4. Haonon, saraan ngan papiniton.

5. Mag-inom san 1/3 san baso, sa tulo ka beses sa usa ka adlaw.

Sa pagparigos:

1. Ibutang an 1 ka kabo nga malimpyo nga dahon sa usa nga kaserolang nga damo an tubig ngan pakaladkaran. Haonon.

2. Ighalo sa tubig nga gagamiton sa pagparigos, puwede liwat gamiton an dahon nga panludgod.

Kun Pantampos:

- Sa sakit san ulo, pug-an o rudoson an dahon ngan ihalo sa lana san lubi, ngan itampos sa agtang ngan sentido.

MAYABAS

An Mayabas an usa nga gutiay nga puno nga namumunga. An dahon ngan bunga sin an kilala ngan ginagamit nga bulong sa Pilipinas, ngan kinikilala in liwat san Department of Health kay san epektibo sin nga gamit. An Mayabas an kilala nga bulong nga Anti-Inflammatory, Anti-Microbial, Anti-Oxidant, Anti-Allergy, Antiseptic, Anti-Plasmodial, Anti-Diabetic, Anti-Genotoxic ngan bulong liwat sa ubo. An bunga sin in mayda bitamina C ngan bitamina A. Kasagaran in nga gingagamit nga pamparigos san bag-o nga panganak, san panlimpya san samad o pandanggas san ginturi pala.

Bulong an Dahon ngan Panit sa:

- Samad, paso sa panit, panlimpyo san baba, ubo, pamparigos san bag-o nga panganak, pampahamot san tubig nga pamparigo, panlimpyo ngan pandanggas sa bag-o nga ginturi, panhugas maselan nga parte san babaye, panhubag san gilagid, pagdugo san irong, ngan sakit san tango.

Gamit an Bunga nga:

- Makukuhaan san Bitamina C

- Utanon panluto

PROSESO:

Kun Inomon:

1. Upayon paghugas san dahon.

2. Ighalo an 1 ka baso nga dahon sa 3 ka baso san tubig.

3. Pakaladkaran sa sulod san 8 ngadto 10 minutos.

4. Haonon, saraan ngan papiniton.

- Igmumog kun para panlimpyo san baba

- Kun sa samad, igdanggas sa parte nga apektado, tulo ka beses sa usa ka adlaw

  (Sugad man liwat nga proseso san ginturi pala)

Kun sa Pamparigos:

1. Magbutang san usa ka kabo nga dahon san Mayabas sa usa nga kaserola san tubig ngan pakaladkaran. 

2. Ihalo sa tubig nga gagamiton sa pagparigos, tama-tamaon la nga diri gud mapaso depende san karuyag, pwede liwat gamiton an dahon nga panludgod.

KAMALUNGGAY

Scientific name: Moringa oleifera Lam.; Moringa nux-ben Perr.

Common name: Malunggay (Tagalog); Ben oil tree, Ben tree (Ingles), Kamalunggay (Waray)

An malunggay an usa nga tanom nga kilala kay tungod san mga dahon sin nga puwede kaonon nga utanon. Kasagaran in ngan nakikita sa hamogbo nga lugar sa Pilipinas, nga may gutiay nga puno ngan may dahon nga ligdong. An bunga sin pahalaba nga baga an balatong ngan an iya bukad mabusag nga mahamot. Nagpamatud-an nga damo an makukuha nga bitamina ngan mineral.

NANO AN MGA SUSTANSYA NGAN KEMIKAL NGA PUWEDE MAKUHA SA MALUNGGAY?

An liso sin an mayda lana nga ben o behen oil nga may dara nga palmitic, stearic, myristic, oleic, at behenic acids. An ugat naman an mayda alkaloid nga moringine at moringinine. An mga dahon an damo an calcium, iron, phosphorus at vitamins A, B at C ngan an bunga an mayda protina ngan phosphorus, calcium ngan iron.

NANO NGA PARTE SIN NGA TANOM AN GINAGAMIT NGA BULONG, NANO AN PROSESO?

Dahon. Ginlalaga an dahon san kamalunggay ngan gin-iinom, diri ngani ginkakaon mismo. Puwede in liwat dikdikon ngan itampos sa apektado nga sakit san kalawasan.

Bunga. An baga an balatong nga bunga sin an ginkakaon liwat nga para ibulong san sakit.

Ugat. Ginlalaga an ugat ngan gin-iinom katapos saraan para himoon nga bulong.

Panit san kahoy. Ginlalaga an panit san kahoy san kamalunggay pambulong san kasampilan.

NANO AN MGA SAKIT NGA PUWEDE MABULONG SAN MALUNGGAY?

1. Siklo. An pagsiklo pwede mag-iban o matanggal pinaagi san pag-inom san ginalagaan nga dahon san kamalunggay.

2. Pagpadamo san gatas. Nakakabulig liwat an pag-inom san ginlagaan san bata pa nga dahon san kamalunggay sa pagpakusog o pagpadamo san gatas san nagpapasuso nga iroy.

3. Kuri sa Pag-oro. Makakabulig sa pag-oro an pagkaon san bunga ngan dahon san kamalunggay.

4. Samad. Madali an kabulong san samad pinaagi san paggamit o paghugas san ginlagaan san ugat san kamalunggay. Puwede liwat an dinikdik nga dahon nga ginhaloan san lana san lubi nga maupay dayon an samad.

5. Pag-ad san But-ol. Magmumog san ginlaga nga ugat san kamalunggay.

6. Rayuma. Mag-inom san ginlagaan san mga liso san kamalunggay, o an ginlagaan san dahon san kamalunggay.

7. Altapresyon. Kaon san liso san kamalunggay.

8. Hika. Pag-inom san gatas nga ginhaluan san duga san ugat san kamalunggay.

9. Uging. Nagagamit liwat nga pampurga sa mga uging sa tiyan an pag-inom san ginlagaan san liso san kamalunggay.

LUYANG DILAW

Luyang dilaw sa tagalog o Turmeric sa English

(Scientific name : Curcuma xanthorrhiza Naves, Curcuma domestica Valeton, Jiang huang (China)) Gintatawag in liwat nga Angay sa Pampanga, Kalabaga, Kalawag sa Kalauag, Kinamboy, Kinamboi, Kulalo, Lampuyang sa Bisaya, Pangar sa Pangasinan, Kulyaw, Kunig sa Ilokos.

Kasagaran nga ginagamit nga rekado sa panluto, pampakolor ngan pulbos sa curry.   Mayda in iron, calcium at phosphorus.   An presko nga duga san ugat sini an ginagamit nga anthelmintic, puwede liwat nga antisiptiko sa mga samad pina-agi san pagrodos sa ugat ngan pagtampos sa samad o rangos.   

San pag-estudyar sini, gintutuod nga nakakabulig nga therapeutics, antioxidant, antibacterial, antifungal, antiviral, hepatoprotective, immunomodulatory, ngan mayda in liwat anticarcinogenic nga epekto. Ginagamit in nga pamahid, lana ngan losyon, mayda din liwat pampagana nga hamot.  An mga kemikal sin mao an Flavonoid Curcumin (diferuloylmethane),  mayda in liwat lana nga madali magmara, pareho san tumerone, zingiberone ngan atlantone.

Bulong an Ugat sa:

- UTI, sakit san tiyan, kabag, arthritis, samad, rangos o bun-og, ketong, problema sa atay, panmanas, kagat san mananap, punggod, sip-on, ubo, Kagat san linta, Piang.

 Bulong an Bukad sa:

- Buni, Parasitic skin infections

PROSESO SAN PAG-GAMIT:

Nga pamahid:

1.   Hugasan an waray parut nga luya, tiroson san gudti.

2.   Ighalo san lana san lubi nga tunga san baso.

3.    Igisa an hinalo sa maluya nga kalayo sa sulod san lima ka minutos.

4.    Haonon ngan papiniton.

5.  Igpahid sa apektado nga parte san lawas.

Kun inumon

1.     Hugasan an waray parut nga luya, tiroson san gudti.

2.     Ihalo sa tulo ka baso nga tubig an tiniros nga luya.

3.     Pakaladkaran sa sulod san 5-10 minutos.

4.     Haonon, saraan ngan papiniton.

5.   Mag-inom san usa ka baso, sa tulo ka beses sa usa ka adlaw.

Nga Antiseptiko

1. Ruduson an ugat san luya ngan ibutang pantampos san samad o sa hubag.

LUYA

Scientific name: Zingiber blancoi Hassk.; Zingiber officinale Roscoe

Common name: Luya (Tagalog); Ginger (Ingles)

An luya an usa nga bungang-ugat nga kilala nga pampahamot o pamparasa san mga pagkaon. Ini an usa nga tanom nga mayda kasadangan nga kadako nga patalais an mga dahon, ngan palidong nga mga bukad. Ini an pirmi nahihikit-an san mga tanuman sa bug-os nga isla san Pilipinas.

NANO AN MGA SUSTANSYA NGAN KEMIKAL NGA PUWEDE MAKUHA SA LUYA?

Mayda ini terpenoids, flavonoids, alkaloids, ngan tannins. An ugat sin an mayda zingerone ngan shogaol nga mao an nakakahatag san hamot ngan rasa san luya. An langis tikang sa ugat sin an may gingerol, zingerone, zingiberene, cineol, borneol, phellandrene, citral, zingiberene, linalool, geraniol, chavicol, vanillyl alcohol, ngan camphene.

NANO NGA PARTE SIN NGA TANOM AN NAKAKABULONG, NANO AN PROSESO?

Dahon. Dikdikon ngan ruduson an dahon para magamit nga pantampos sa mga sakit san kalawasan.

Ugat. An ugat sin nga kun pakaladkaran an makakahimo san tsaa o ginger tea. Puwede in liwat kisamon o igpahid sa parte san lawas nga apektado san sakit.

NANO AN MGA SAKIT NGAN KONDISYON NGA PUWEDE BULNGON SAN LUYA?

1. Rayuma. Dikdikon an bunga nga ugat san luya ngan ayawan san lana antis igtampos sa parte san lawas nga     apektado san sakit. Puwede liwat inumon nga tsaa, o an ginlagaan san ugat san luya, para sa nagbinalik balik nga rayuma.

2. Samad. Gamiton nga panlimpyo san samad an duga san bunga nga ugat san luya nga hinluan san 70% nga alkohol.

3. Diri natutunawan. Mag-inom san ginlagaan san bunga san ugat nga luya (salabat) para matanggal an pagsakit san tiyan ngan kakuri san pagtunaw san kinaon.

4. Oro-oro. Igpahid an tiniros nga luya sa ligid san pusod para maibanan an sakit san pag-inoro-oro.

5. Ubo. Inomon nga baga an salabat, o tsaa nga tikang san ginlagaan san bunga nga ugat san luya para sa ubo.

6. Pag-ad san But-ol. Pag-inom salabat san luya ngan puwede liwat an pagkisam sa mismo nga ugat san luya.

7. Bun-og. Tampusan san dinikdik nga dahon san luya an parte nga apektado san bun-og.

8. Waray gana san Pagkaon. Isawsaw sa luya an asin para ganahan sa pagkaon.

9. Pagsinuka. Magkisam san bunga nga ugat san luya an tawo nga nagsisinuka o nahihilo.

10. Panmanas san Lawas. Ang pag-inom san duga san ugat san luya an epektibo para mawara an pamamanas o an pagkamay-ada san tubig sa panit san lawas.

11. Pagsakit san ulo. Magdikdik san luya ngan itampos sa agtang kun masakit an ulo.

12. Pagpaos san boses. Mag-inom san ginlagaan san bunga san ugat san luya o himoon nga salabat, o diri ngani an pagkisam o pagsupsop san mismo nga luya.

LUBI

Scientific name: Cocos nucifera Linn.; Cocos mamillaris Blanco

Common name: Niyog (Tagalog); Coconut (Ingles); Lubi (Waray)

An lubi an usa sa mga kilalado nga tanom nga damo an gamit tikang sa iya ugat hasta ngadto sa bunga. Makakakuha liwat sini san lana, mga panakot sa pagluto (hatok, suka, ngan ubod), kahoy nga materyales, irimnon nga nakakahubog, ngan damo pa nga iba.  Hataas in nga puno nga danay makikita sa magpaso nga mga nasod pareho san Pilipinas, kun diin gintatanom ini sa halagpad nga mga tuna. Sa pagkamatood, an Pilipinas an usa sa mga nasod nga may pinakahataas nga produksyon san lubi sa bug-os nga kalibutan.

NANO AN MGA SUSTANSYA NGAN KEMIKAL NGA PUWEDE MAKUHA SA LUBI?

An bunga san lubi an makukuhaan san lana nga mayda lauric at myristic acid, ngan may glyceryl ester liwat san caproic, capryllic, capric, ngan oleic acid. An mabusag nga unod san lubi an mayda protein, vitamins A, B, at C; nonyl alcohol; methyl heptyl ketone; methyl undecyl ketone; capronic, decylic, caprylic, lauric at myristic acids, lecithin, stigmasterin, phytosterin; choline; globulin; galactoaraban, ngan galactomannan. An sabaw san silot an mayda protein, ash, saccharose; oxidase; catalase ngan diastase. Mayda in liwat carbohydrates, vitamin B at C, magnesium ngan potassium. An iba pa nga parte sini nga tanom an mayda liwat terpenoids, alkaloids, resins, glycosides ngan steroids

NANO NGA PARTE SAN TANOM AN NAGAGAMIT NGA BULONG, NGAN NANO AN PROSESO?

Bunga. Puwede in hatokan, kuhaan san lana, o gamiton an mismo nga sabaw san lubi para pambulong.

Lana. An lana sin nga nakukuha sa bunga san lubi an puwede gamiton nga pampahid sa panit o ihalo sa irimnun.

Ugat. An bata pa nga ugat san puno san lubi an danay nagagamit paagi san pagpakaladkad ngan ginpapa-inom sa may sakit.

Sabaw. An sabaw man liwat san silot an danay liwat ginpapa-inom sa may kasampilan.

NANO AN MGA SAKIT NGA PUWEDE BULNGON SAN LUBI?

1. Kinukurian sa Pag-oro. Kun kinukurian ka pag-oro, an hatok san lubi an puwede makabulig nga magin  normal imo pag-oro. 1 ngadto 2 ka kutsara san hatok an imnon sa usa ka adlaw.

2. Kaspa. Imasahe sa anit san ulo an nakuha nga lana nga tikang san lubi. Mas maupay kun igbabad nga may lana an ulo mag-aga.

3. Panmara san Panit. Ipahid an lana sa apektado nga panit.

4. Pag-ad san But-ol. Magmumog gamit an ginlagaan san bata pa nga ugat san puno san lubi.

5. Pagka-upaw san buhok. Epektibo liwat nga bulong kontra san panrugon san buhok. Pahiran san lana san lubi an anit o parte san ulo ngan nawawarayan buhok.

6. Bulutong. Mag-inom san ginlagaan san ugat san puno san lubi.

7. Makuri nga Pag-ihi. Imnon an sabaw san bunga san lubi para mas madali makaihi,  kapareho gihapon nga epekto rin san pag-inom san ginlagaan san panit san kahoy san puno san lubi.

8. Diabetes. An regular nga pag-inom san sabaw san lubi an makakabulig liwat sa kondisyon san diabetes.

LASONA

Scientific name: Allium sativum Linn.; Allium pekinense Prokhanov

Common name: Bawang (Tagalog), Garlic (Ingles), Lasona (Waray)

An lasona an usa nga ginkikila nga tanom nga ordinaryo na nga gingagamit sa panluto. An mabusag nga bunga san ugat sin an mayda rasa ngan hamot nga ginkakaruyagan nga pamparasa san kadam-an. An mga dahon sin an natubo san pahalaba ngan pahataas. Sa Pilipinas, an lasona an naaani sa iba nga mga probinsya nga may haglog-ag nga tanoman pareho san Ilocos Norte, Batangas, Nueva Ecija, Mindoro ngan Cotabato.

NANO AN MGA SUSTANSYA NGAN KEMIKAL NGA PUWEDE MAKUHA SA LASONA?

An iba-iba nga parte san tanom nga lasona an puwede makuha-an san damo nga klase san kemikal ngan  sustansya nga puwede mayda benepisyo sa aton kalawasan. An bunga nga ugat san lasona an mayda saponins, tannins, sulfurous compound, prostaglandins, alkaloids, volatile oils, ngan allicin. An dahon naman sin an mayda protein, fat, at sulfides.

NANO NGA PARTE SIN NGA TANOM AN GINAGAMIT NGA PAMBULONG, NANO AN PROSESO?

An bunga nga ugat (bulb) san lasona an nangunguna nga parte sin nga tanom nga gingagamit nga bulong ngan panakot liwat sa iba-iba nga luto. Puwede in gamiton o kaunon nga hilaw. Puwede in dikdikon, tadtaron, para makakuha san duga. Puwede in liwat ilaga ngan imnon nga baga la an tsaa an ginlagaan.

Dahon. Ginagamit an dahon san lasona nga bulong sa iba-iba nga sakit, pareho san bunga, ginpapakaladkaran in liwat ngan gin-iinom an ginlagaan.

NANO AN MGA SAKIT NGA PUWEDE MABULONG SAN LASONA?

1. Altapresyon. Kilala nga maupay nga panbulong sa sakit nga altapresyon an lasona. Kasagaran, ginpapakisam in o ginpapasupsop in san hilaw para mapadali an pagpa-ubos san hataas nga presyon  san pasyente, sugad man an pag-inom san ginlagaan san lasona.

2. Ubo. Maupay in liwat nga bulong pinaagi san pagkisam san hilaw nga lasona sa paghalawig san pagginhawa ngan pagpatukal san nakapyot nga plema kun gin-iinubo, sugad man an pag-inom san ginlagaan sin nga tanom.

3. Rayuma. An pagpapahid san dinikdik nga lasona sa parte san lawas nga apektado san rayuma an napamatud-an liwat nga epektibo nga nakakatanggal san sakit.

4. Tonsilits. An duga san dinikdik nga lasona an epektibo liwat nga bulong san panhubag san tonsils nga mao an nakakahatag san kakuri pagtulon san may sakit.

5. Pagsakit san ulo. Ginpapahid sa sentido san ulo an dinikdik nga lasona para maibanan an sakit.

6. Hikab. An duga san dinikdik nga lasona an epektibong nga bulong para maibanan an mga sintomas nga gin-aabat hiunong san hikab.

7. Samad. Maupay liwat nga panlimpyo san samad an duga san lasona. Ginpapahid la in sa ligid san samad para mapugngan an impeksiyon.

8. Kagat san Mananap. An pagpahid san dinikdik nga lasona sa kagat san mananap an epektibo liwat nga  bulong para mawara an pagkinalot o hapdos san parte nga apektado.

9. Kanser. May mga pag-aram na nga nagsisiring nga may epekto kun in liwat sa paghamobo san posibilidad nga pagkalat san colon ngan prostate cancer,  an padayon nga pagkaon san lasona sa sulod ng pira ka semana.

10. Impeksyon san mikrobyo sa tiyan. Maupay in liwat nga panlimpyo sa agi-an san pagkaon pareho san  tiyan ngan tina-e san pag-inom san duga san lasona.

LAGUNDI

An lagundi (Shrub or five-leaved chaste tree) nag may sayantipiko nga ngaran nga Vitex Negundo an usa sa 10 nga tanom pambulong nga ginkikilala san Kagawaran ng Kalusugan (DOH – Department of Health) san Pilipinas. San pag-aram san Lagundi ini an mayda chrysoplenol D, nga nagpapaginhawa san mga kusog ngan mayda naturalesa nga anti-histamine. Mayda in liwat san isoorientin, casticin, luteolin-7-0-glucoside, ngan labot pa san iba pa ginpupugngan liwat sin ang paggawas san leukotriene, usa nga importante nga butang nga napugong san pagkamay-ada hikab. An dahon, ugat, bukad ngan liso san Lagundi an kakikita-an san pulos sa pambulong. Nahibaroan liwat nga an Lagundi an mayda pulos nga magin analagesic, ginpapareho in sa mga bulong nga aspirin nga nakakabulig san sa pag-ayuda sa sakit san gingabutan pala san tango.

Dahon nga bulong sa:

- Hika, ubo, hiranat, trangkaso

Bukad nga bulong sa:

- Pag-oro-oro, kolera, hiranat, sakit sa atay, panpakusog san kasing-kasing

Liso nga bulong sa:

- Panhubag san baba, sakit sa panit, ketong

Ugat nga bulong sa:

- Waray katunawi san pagkaon, rayuma, uging sa tiyan, hubag

AN PROSESO:

1. Hugasan san maupay an dahon san lagundi ngan tiros-tiroson san gudti.

2. 2 ka baso san tubig kumpara sa 1 ka baso san tiniros nga lagundi.

3. Pakaladkaran sa maluya nga kalayo sa kaldero nga waray takop sa sulod san 15 minutos.

4. Pagkatapos haonon, saraon ngan ibutang sa pitsel ngan papiniton.

PRESKRIPSIYON:

Sa Ubo ngan Hika - 1/3 san baso, 2 ka beses sa us aka adlaw. 

Hiranat                  - 1/3 san baso kada 4 ka oras.

Sugad man liwat nga proseso san sa bukad, liso ngan ugat, pakaladkaran liwat pareho san dahon.

KINTSAY

Scientific name: Apium graveolens Linn.; Apium dulce Mill.

Common name: Kintsay, Quichay (Tagalog), Celery (Ingles)

An kintsay o celery an usa nga ordinary nga utanon nga napapalit sa merkado. Guti-ay in nga tanom nga may mayumo nga mga sanga. Sa Pilipinas, duha nga klase san tanom nga kinchai an nabubuhi: usa nga mas magasa nga klase nga mahihikit-an sa hamugbo nga mga lulugar (Chinese celery), an usa naman mao an magtambok an mga sanga nga natubo sa mga hatag-as nga lugar pareho san sa Benguet (ordinary nga Celery). Nagtikang an kintsay sa nasod san Europa ngan Hilagang Asya.

NANO AN MGA SUSTANSYA NGAN KEMIKAL NGA PUWEDE MAKUHA SA KINTSAY?

An tanom nga kintsay an mayda glucoside, apiin, mannite at inosite. An liso naman sini ay damo flavonoids, anthrons, xanthons and tannins. Usa nga pag-aradman an nagsiring nga ini nga utan an mayda calories, vitamin K, molybdenum, folate, potassium, fiber, manganese, vitamin B2, pantothenic acid, copper, calcium, vitamin C, vitamin B6, magnesium ngan vitamin A.

NANO NGA PARTE SIN NGA TANOM AN NAGAGAMIT NGA BULONG, NGAN NANO AN PROSESO?

An bug-os nga tanom san kintsay an puwede kaonon ngan gamiton sa pagbulong. Puwede in kuhaan duga, itampos, iglaga ngan imnon nga baga an tsaa.

NANO AN MGA SAKIT NGA PUWEDE MABULONG SAN KINTSAY?

1. Makuri nga Pag-ihi. Maglaga san dahon ngan sanga san kintsay ngan inumon.

2. Hikab. Puwede makabulong san kinukurian pag ginhawa o hikab pinaagi san paghamot san dinikdik nga

    liso san kintsay. Ginpuputos sa malimpyo nga tela an mga rinudos nga liso antis simhoton, pero puwede

    liwat inumon an ginlagaan san liso sini.

3. Altapresyon. Nabulig liwat in pagpa hamubo san presyon san dugo an pagkaon san dahon ngan sanga san

    kintsay.

4. Rayuma. An regular nga pagkaon san kintsay an nakakabulig nga maibanan an pagsakit san mga

    kasukasuan san rayuma. Pareho liwat an  epekto sin san pag-inom san ginlagaan san liso buto san kintsay.

5. Gout. Ag regular nga pagkaon san kintsay an nakakabulig liwat san pag-paiban san epekto san gout sa

    lawas.

6. Pagkarubat san mga cells hiunong san free radical. May makusog nga antioxidant an katas san kintsay,

    mao nga makakabulig an pag-inom sini para maibanan an pagkarubat san mga cells san lawas, halimbawa

    nala an pagkurunot san mga panit.

7. Pagkarubat san atay. Nakakabulig san pagkaupay san narubat nga atay an regular nga pagkaon san utan

     nga kintsay.

8. Kanser. Damo na pag-aram an nagsisiring nga may maupay in nga epekto sa tawo nga mayda sakit nga

    kanser an pag-inom san duga san kintsay.